طب سنتی

پزشکی همراه همیشگی انسان در طول زندگی اوست. از آنجائیکه درد و رنج بخش و جزئی از زندگی بشر است، بنابراین همواره به دنبال درمان آن­ها بوده و هست. مردم ایران، یونان، چاد، آشور، مصر و تمامی تمدن­های اولیه بشری اطلاعاتی در مورد طبابت داشته­ اند و در هر صورت گاهی مانند راهبه­ ها عمل می­کردند. بقراط توانست خرافه پرستی و افکار معبدی را از علم پزشکی جدا کند. وی با دلیل ثابت کرد که مرگ و زندگی بر اساس نظم عالم هستی اتفاق می­افتد و او با یقین وجدان خاص و برخی موضوعات اجتماعی قسم­نامه بقراطی را تنظیم نمود که عهدنامه مهمّی است.
مهمترین دوره­ های مختلف طبابت و تجویز دارو در ایران عبارتند از:
1 – هخامنشیان                    2 – ساسانیان                            3 – اسلامی

1- دوره هخامنشیان: این دوره یکی از سودمندترین و درخشان­ترین دوره­ ها در تاریخچه­ ی پزشکی ایران است. این علم حدود 2500 سال پیش در ایران به سبب تاکید بر موضوعات بسیاری ازجمله بهداشت در کتاب ­های مذهبی زرتشتیان از جایگاه ویژه ­ای برخوردار بوده است و همه­ ی پزشکان در این دوره بر اساس اهمیت تقسیم­ بندی شده­ اند. پزشکان دارو(داروساز) – جراح – روان درمان­ها و پزشکان گیاهی و در کتاب اوستا نیز می­توان نوشته­ هایی در این بابت یافت.

                             
2 – دوره ساسانیان: منشأ و ریشه انتقال پزشکی از هخامنشیان به ساسانیان در این دوره آغاز شد. اما با توجه به اختلافات مذهبی در امپراطوری رم شرقی(بیزانس) بین امپراطورها و پزشکان تاریخچه طبابت ایران و در نتیجه طب اسلامی به دوره­ی جدیدی پا نهاد. به علت تحت همسایه بودن ایران با کشورهای تحت سلطه امپراطوری رم شرقی دانشمندان قدیمی و حکیمان برای یادگیری این علم به ایران مهاجرت کردند و پس از آن بیمارستان و مدرسه جندی شاپور ساخته شد و به دنبال آن با برپایی اولین کنگره پزشکی در دوران حکومت انوشیروان برای بحث و گفتگو در مورد موضوعات پزشکی و فلسفی انقلاب بزرگی در ایران و طب جهانی ایجاد شد.

3 – دوره اسلامی: پس از فتح ایران توسط عرب­ها و سرنگونی سلسله ساسانی و پیشرفت عربی میراث قدیمی یونانی و ساسانی به مسلمانان واگذار شد. بطور مثال در دوره عباسی مرکز جندی شاپور به بغداد انتقال یافته و به تدریج به کانون علم طب تبدیل گردید و به دنبال آن شهرت جندی شاپور از بین رفت. بطور خلاصه مسلمانان با در نظر گرفتن آموزه های اسلامی پیشرفت­های زیادی در علم طب، ترجمه و تألیف متون پزشکی بدست آوردند.   
در دوره اسلامی بخاطر تشویق ­های عالی مترجمان، ترجمه گام ­هایی را به جلو برداشت و به ترجمه­ ی آثار زیادی در زمینه­ ی پزشکی، علوم، فلسفه، تاریخ و از این قبیل از انگلیسی به عربی پرداختند و گروهی از مترجمان در کشورهای اسلامی غربی انند الجزایر، مراکش، اسپانیا و تونس دست به چنین فعالیت­ هایی زدند و بیشتر مترجمان کتب ترجمه شده یونانی را بطور کامل خوانده و با تألیف، آن­ها را به دنیای طبابت وارد کردند.

به هر حال طب شرقی(خاوری) پیشرفت غیر منتظره­ای را در ترویج علم پزشکی ایفا کرد که ایرانیان در این میان سهم عمده­ ای در توسعه طب اسلامی داشتند. بهترین شاگرد بقراط و کلادیوس گالن(Claudius Galen) بین مسلمانان بودند که قائل به رفتار پزشکی و دیگر خصوصیات خوب بودند که بعدها کتب اساتید خود را نقد و بازبینی کردند. تحقیقات آن­ها بر اساس تجربه و حکمت بود، بنابراین در زمینه­ی علمی به استادان بی نظیر و عالی و ستاره­های درخشان پزشکی مبدل شدند.

1 – شیخ ابوعلی سینا نویسنده­ی کتاب قانون، نبض و مانند آن
2 – اسماعیل جورجانی نویسنده­ی کتاب ذخیره­ ی خوارزمشاهی، یادگار و اغراض
3 – ابن راشد قرباتی نویسنده­ی کلیات، سموم و شرح بر قانون
4 – علی­ابن عباس محبوسی ارژانی/ ارجانی مؤلف کامل الصناعات الطبیه المالکی
5 – ابوالقاسم خلف الزواحیری نویسنده­ی التصریف
6 – محمّد زکریای رازی که بیش از یکصد کتاب و مقالات پزشکی نوشته است. مثل: حاوی- المنصوری، مرشد- آبله و سرخک
در قرن­های سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری پزشکان ایرانی مثل محمّد زکریای رازی، ابن سینا، اسماعیل جورجانی ابوالقاسم خلف الزواحیری توانستند در علم طب پیشرفت کرده و انقلاب عظیمی در این زمینه ایجاد کنند. بطور خلاصه از جمله موفقیت­ های دانشمندان سخت­ کوش ایرانی و نتایج حاصله می­توان به مطالب زیر اشاره کرد:

1 – تغییر علم پزشکی از دانش تئوری­وار ساده و ایجاد موقعیت مناسب برای تجارب عملی که گام موثری در پیشرفت و توسعه­ این علم داشت.
2 – نظم دهی به طب پراکنده یونانی با افزودن اطلاعات جدید و تکمیل اطلاعات قبلی
3 – ساخت دارو و درمان با رعایت ماهیت دارو و وضعیت بیمار با توجه به عملکرد و احساس بدن که با این کار از قرن 16 تا اواسط قرن 17 به نسبت طب اروپایی تأثیر متحیّرکننده­ تری را دریافت کردند. حتی بسیاری از پزشکان اروپایی (آلمان و استرالیا) تحت تأثیر نظرات دانشمندان اسلامی قرار گرفتند تا جائیکه آن­ها را دانشمندان عربی (Arabites) نامیدند و نظرات دانشمندان اسلامی تا قرن 17 مورد حمایت اروپائیان بود. آن­ها تحقیقات و رسالات پزشکی اسلامی را به دقت مطالعه کرده و نظرات خود را در مورد نتایج حاصله در یک گردآوری بزرگ پزشکی گسترش دادند. این گروه مدارس علمی مانند مدرسه سالرن (Salrn) و پادوا (Padua) را در ایتالیا ساختند.
این آکادمی ­ها مستقیماً از طب اسلامی بهره می­ گرفتند. به هر حال از دانشمندان اسلامی ترجمه­ هایی وجود دارد که آشکارا تأثیر عالی کار پزشکی در کشورهای اروپایی را نشان می­دهد. بطور مثال سرخجه، آبله، رازی و قانون ابوعلی سینا مجدد منتشر شده و به زبان لاتین و بیش از 40 یا 50 زبان دنیا ترجمه گردید. بعلاوه جرالدو کرمان بهترین فردی بود که کتاب قانون ابوعلی سینا – حاوی – المنصور – التعریف ابوالقاسم الزواحیری را ترجمه کرد. همچنین طب اسلامی ایران را به اروپا برده و آن را مانند گنجی حفظ کرد.
سیر تحول طب اسلامی ایران: شروع این دوره حساس به تألیف کتاب ذخیره­ ی خوارزمشاهی، اسماعیل جورجانی و دانشمندان برجسته سال 531 هجری مربوط می­ شود و پس از آن در نشر موضوعات پزشکی فرهنگ اسلامی تحول شگرفی بوجود آمده و در زبان فارسی کتاب­ هایی که در بالا اشاره شد نوشته شدند. این کتا­ب­ها شامل ده جلد خلاصه مانند زیر است.

الف) کتاب اول: شناسایی گستردگی و محدودیت­های پزشکی، هدف و گنجینه ماهیت بدن، بلغم، مزاج، طبیعت بدن، عادت­ها و توصیف ارگان­ها
ب) کتاب دوم: تشخیص نوع و وضعیت­های متفاوت بیماری، درجه­ بندی بیماری­ها و اثرات آن­ها، تشخیص نبض بیمار، تفسیر و تشخیص وضعیت بیمار با توجه به ترشحات اضافی داخلی و خارجی بدن مثل عرق و ادرار
پ) کتاب سوم: حفظ سلامتی و چگونگی انجام آن، تشخیص آشامیدن و خوردن، اندازه خواب و بیداری و وضعیت آن، حرکت و بی حرکتی، شناخت عطر و رایحه درمانی، متدها و راه­های مصرف روغن، کاربرد ملین، تصفیه درمانی و تهوع، حجامت و رگ­زنی، مزایا و معایب شادی و غم، موضوعات فرهنگی و روانی که در واژه­ها به خوبی بیان شده­اند و دانستن نشانه­ های بیماری، پرورش کودکان، مراقبت از مسن­ها و مسافران که در این میان این موضوعات حساس­ ترین موضوعاتی هستند که بطور واضح مورد بحث قرار گرفتند.
ت) کتاب چهارم: متدهای تشخیص بیماری و ناراحتی­ ها بطور دقیق و عملی مفصل توضیح داده­ شده­اند.
ث) کتاب پنجم: عوامل، نشانه­ ها و تأثیرات تب و چگونگی معالجه
ج) کتاب ششم: در مورد معالجه بیماری­ ها از نوک سر تا پنجه
چ) کتاب هفتم: بهبود ادم (ورم)، تومورها، زخم معده، چگونگی جراحی آ­ها و معالجه هر ارگانی که سیاه شده و مرده است، معالجه شکستگی و ترک خوردگی
ح) کتاب هشتم: حفظ بهداشت و تمیزی ظاهر
خ) کتاب نهم: عملکرد اصلی و مصرف سموم و پادزهر ها
د) کتاب دهم: خستگی و کسلی که به شکل­ های مختلف بروز می­کند

در این توضیحات اخیر ماده جلد خوارزمشاهی را نشان دادیم. بخاطر بسپارید که سه کتاب دیگر نیز موجود است که به زبان فارسی ترجمه شده مانند: یادگار، اغراض الطبیبه و مباقض العلایی
در این دوره کتاب­هایی مثل قانون ابوعلی سینا شامل ده جلد بوده و به ترتیب زیر تألیف شده است.
1. اصولی شامل 4 تکنیک برتر
2. چاشنی­های تکی (گیاهان دارویی) شامل دو حکمت
3. بیماری­های مختلف ارگان­های بدن از نوک سر تا نوک پا شامل 22 تکنیک
4. بیماری­های خاصی که به ارگان­های خاصی مربوط نیستند
5. گیاهان دارویی ترکیبی که حاوی رسالات و دو حکمت است

 سعید اسماعیل طبیب یکی از بزرگترین نویسندگان پزشکی در فرهنگ اسلامی بود که متأسفانه با حمله مغول­ها به ایران و خسارات شدید تا دوره قاجار هیچ کتاب یا مقاله ­ای موجود نیست. تحفه حکیم مومن تألیف محمّد مومن ابن میرزا محمّد زمانی تنکابنی یکی از دیگر آثار ممتاز در مورد طب سنتی، خواص گیاهان، مواد معدنی، روغن و مواد طبیعی درمان است. این کتاب اخیراً در دوره صفوی به چاپ رسید و این کتاب حاوی تحقیقات نویسنده در عصر خویش است. بطور کلی در این دوره نه تنها علم پزشکی بلکه حکمت و فلسفه نیز تعلیم داده می­شد. کارآموزان در حضور اساتید با مشاهده­ی ظاهر بیمار، حالت و وضعیت نبض، نسخه تجویز کرده و از گیاهان تکی یا ترکیبی استفاده می­کردند. گفته می­شود که تا اواسط قرن قبل این روش معالجه ادامه می­یافت. یکی از قابل توجه­ترین کتاب­های این دوره ملایاس الحجله، ملایاس الطبیب تألیف یوسف ابن اسماعیل خوویی شافعی ملقب به ابن الکبیر بوده و به جامعه منصوب است. این کتاب شامل دو بخش است اولی در مورد گیاهان دارویی تکه و تغذیه و دیگری در مورد گیاهان ترکیبی است.
کتاب دیگر جامع المفردات الادیوبه ­ها الاغذیه تألیف ابن ابی­ذر- ابن ابیذر از اسپانیا است. کتاب سوم سودمند دیگر تذکره تألیف شیخ داوود انتاکیه است که از لحاظ پزشکی به زیرکی مشهور است و این کتاب شامل 7 بخش می­باشد. بخش – اصول علم پزشکی – روش­های مصرف مواد ساده و گیاهان ترکیبی -. مواد ساده و مرکبات -. در مورد بیماری­ها حاوی رازی، اختیار، کلودیوس گالن (Claudius Galen)، تفسیر بقراط، مقالات حجامت غرب الدین موجز، شرح قوانین ابوعلی سینا و آئین نامه او سالیان دراز در تمام دانشگاه­ های اروپایی مورد توجه بوده و به زبان­های مختلف آموزش داده می­ شدند. کتاب معالجات بقراط در این زمینه تا آن دوره انتشار یافت.
حاوی خلاصه و حاوی مفصل: این کتاب توسط پزشک برجسته ایرانی محمّد زکریای رازی نگاشته شده و پس از مرگ وی با تلاش و کوشش خواهرش مرتب گردید. ما می­دانیم که رازی محتویات این کتاب را نوشته اما طی عمر کوتاهش نتوانست آن­ها را به طور کامل مرتب نماید. حاوی دایره المعارفی از تمام وقایع تکنیک خودش و توصیفات نشانه­ های بیماری مراجعینش  می­باشد.
این کتاب در فرهنگ اسلامی کاری برجسته و قابل تقدیر است. حاوی شامل 11 بخش زیر است:
1. درمان بیماری­ها و بیماران 2. حفظ بهداشت و سلامتی 3. بخیه زدن، ارتوپدی و زخم معده 4. داروها و ارزش غذایی 5. داروهای ترکیبی 6. صنعت دارویی و لوازم ضروری این حرفه 7. داروسازی، رنگ، مزه و بوی دارو 8. بدن، دما و اصول کاربردی آن­ها 9. وزن و اندازه 10. کالبدشکافی، آناتومی، خصوصیات و عملکرد ارگان­ها 11. دلایل و عوامل و مواد طبیعی در دارو
این کتاب در زبان لاتین به (Continent) ترجمه شده است. بهترین نسخه حاوی در قفسه ­های کتاب­خانه­ ای نزدیک مادرید اسپانیا یافت می­ شود. این کتاب برگرفته از کتاب حاوی به چاپ رسیده است. جلد اول: مغز و دردهای عصبی   جلد دوم: بیماری­های چشمی    جلد سوم: پوسیدگی دندان و گوش و حلق و بینی   جلد چهارم: بیماری­های ریوی    جلد پنجم: بیماری­های معده و مری    جلد ششم: استفراغ، لاغری و چاقی مفرط    جلد هفتم: ورم پستان، بیماری­های کبد و قلب    جلد هشتم: التهاب روده و بیماری-های مرتبط